TEMEL SEYİR

1.DENİZ SEYİR HARİTASINDA BİR YERİN KOORDİNAT MEVKİNİ ÖLÇMEK

Bir yerin koordinat mevkini ölçmek; o yerin Dünya koordinat sistemine göre enlem ve boylam değerini belirlemektir.

Su ile kaplanmış hali ile Dünyamız kutuplardan hafif basık “Elipsoit” biçimdedir. Ancak Dünya’nın kutuplardan bu basıklığı denizcilik açısından ihmal edilebilir bir değerde olup koordinat sisteminde Dünya tam bir küre olarak ele alınmaktadır.

1.1.Dünya Koordinat sistemi

1.1.1.Enlem ve Boylam

Dünya, merkezinden geçen bir eksen etrafında döner. Bu eksen yeryüzünü iki noktada keser. Bu noktalardan biri bizim “Kuzey Kutbu” olarak belirttiğimiz nokta, diğeri de “Güney Kutbu” olarak belirttiğimiz noktadır.

Her bir kutuptan ayrı ayrı olarak yeryüzündeki eşit uzaklıktaki noktaların geometrik yerine enlem (paralel, arz) denir. Dünya’nın kutuplarını yeryüzünde en kısa yoldan birleştiren hatlara da boylam (meridyen, tûl) denir. Dünya koordinat sistemi bu enlem ve boylam dediğimiz yeryüzünü dilimleyen hayali referans çizgilerden oluşmuştur.

1.1.2.Koordinat Sisteminde İsimlendirme

Yeryüzünde her iki kutuptan eşit uzaklıktaki noktaların geometrik yeri, Dünya’yı tam ortasından çevreleyen çember olup buna “Ekvator” denir. Ekvator, enlemlerin isimlendirilmesinde referanstır. Bir enlemin ismi; o enlemin Dünya merkezine göre ekvator ile arasındaki açısal uzaklıktır. Şekilden de görülebileceği üzere bu açı en fazla 90 derecedir. Bir başka deyişle ekvatorun kuzeyinde ve güneyinde 90’ar tane tam derecelik enlem vardır. Bu isimlendirme açı değeri ve sonuna konulan yakın kutup simgesi ile yapılır.

Örnek:

Ekvatorun kuzeyinde ekvator ile arasında Dünya merkezinden 42 derecelik açısal fark olan “X” noktasının enlemi (42⁰N) şeklinde isimlendirilir ve gösterilir. (⁰) İşareti dereceyi, (N) işareti “kuzey” kelimesinin İngilizce karşılığı olan (North) kelimesini ifade eder.

Örnek:

Ekvatorun güneyinde, ekvator ile arasında Dünya merkezinden 5 derecelik açısal fark olan enlem (05⁰S) şeklinde isimlendirilir ve gösterilir. (S) işareti “güney” kelimesinin İngilizce karşılığı olan (South) kelimesini ifade etmektedir.

Enlem tam dereceleri kuzey ve güney yarım kürelerinde en fazla 90’ar adet olduğundan bildirimlerde yanlış anlaşılmayı engellemek maksadı ile enlemler iki basamaklı olarak ifade edilirler. Bu neden ile “5”in başına bir tane “0” konulmuştur.

Boylamların ölçülmesinde ve isimlendirilmesinde de İngiltere’nin Greenwich rasathanesinden geçen boylam referans olarak alınmıştır. Bu boylam sıfır derece boylamıdır. Diğer boylamlar, Dünya dönüş ekseninde “0” derece boylamı ile yaptıkları açısal farka göre isimlendirilirler. Bu isimlendirme; açı değeri ve sonuna konulan taraf (doğu veya batı) simgesinin belirtilmesi şekli ile yapılır.

Örnek:

Dünya eksenine göre “0” derece boylamının batı tarafta, arasında 71 derecelik açısal fark olan boylam (071⁰ W) şeklinde olarak isimlendirilir ve gösterilir. (W) İşareti “batı” kelimesinin İngilizce karşılığı olan (West) kelimesini ifade etmektedir.

Referans boylamdan doğu ve batı yönüne en fazla 180’er adet tam derece boylamı olduğundan yanlış anlaşılmayı engellemek amacı ile boylam dereceleri üç haneli olarak ifade edilirler. Tek basamaklı boylam dereceleri ifade edilirken başına çift sıfır, çift basamaklı boylam dereceleri ifade edilirken başına tek sıfır konur. Yukarıdaki örnekte de bu amaç ile 71⁰’nin önüne tek sıfır konmuştur.

Örnek:

Sıfır derece boylamının doğusunda, sıfır derece boylamı ile dünya eksenine göre arasında 5 derecelik açısal fark olan boylam (005⁰E) olarak ifade edilir. (E) işareti “doğu” kelimesinin İngilizce karşılığı olan (East) kelimesini ifade temektedir.

1.2.Deniz Seyir Haritaları

Denizcilerin denizlerde seyir yapabilmeleri için onlara denizleri ve kıyıları gösteren bir yardımcıya ihtiyaçları vardır. Deniz seyir haritaları bu amaçla hazırlanmış yardımcılar olup üzerlerindeki unsurlar ile yeryüzünün belirli bir bölümündeki denizleri ve kıyıları gösteren, üzerine mevki konulabilen, mesafe ölçülebilen ve rota çizilebilen haritalardır.

Dünya küre biçiminde olduğundan Dünya’yı simgeleyen bir küre üzerinde yeryüzünün genel coğrafik şekilleri gösterilebilir. Ancak gemilerde kullanılabilecek bir küre gerçeğe göre çok küçük olacağından tüm teferruatlar bunun üzerinde gösterilemez ve gösterilebilse bile küre şekli ile üzerinde seyir çalışması yapılamaz. Üzerinde seyir çalışmasının yapılabilmesi için de her şeyden önce yeryüzü şeklilerinin iki boyutlu bir görüntüsüne ihtiyaç vardır. İşte seyir haritaları küre üzerindeki yeryüzü şekillerinin projeksiyon izdüşüm yöntemi ile iki boyutlu hale getirilmesi ile oluşturulmuşlardır.

1.2.1.Projeksiyon İzdüşüm Yöntemleri

Harita çiziminde kullanılan projeksiyon izdüşüm yöntemi; bir benzetme olarak dünya küresinin merkezinde[1] bulunan bir ışık kaynağından çıkan ışınların yerkürenin dışında ona teğet olan bir düzlem üzerinde oluşturduğu izden yararlanarak harita çizme yöntemidir.

İzdüşüm yöntemleri kullanılan düzlemlerin biçimine göre isimlendirilir. Bu farklı yöntemler ile oluşturulan haritaların kullanım yer ve usulleri de çiziminde kullanılan yöntemin özelliklerine göre belirlenir. Tüm izdüşüm yöntemlerinde teğet noktasının yakınlarındaki görüntüler gerçeğe yakın ölçülerdeyken, uzaklaştıkça şekilleri büyür ve değişir.

1.2.2.Silindirik İzdüşüm Yöntemi

Silindirik izdüşüm yöntemi; bir benzetme ile dünya küresinin merkezinde bulunan bir ışık kaynağından çıkan ışınların yerküreye teğet olan bir silindir üzerinde oluşturduğu izden yararlanarak bir harita çizme yöntemidir. Ekvatordan teğet silindirik izdüşüm yöntemi ile yapılan bu haritalara Merkator (Mercator) haritaları denir.

İzdüşüm yöntemlerinde küre şeklinden iki boyutluya geçişte haritalarda bazı değişimler olur. Bu değişimler bilinmeli ve harita ona göre kullanılmalıdır.

Merkator haritalarında aşağıdaki değişimler meydana gelir.

● Gerçekte boylamlar kutuplara gittikçe bir birine yaklaşmakta olmasına rağmen, Merkator haritasında boylamlar birleşmez ve bir birine paralel durumda kalır.

● Gerçekte enlemlerin arası eşit olmasına rağmen, Merkator haritasında kutuplara gittikçe, enlemlerin arası açılır.

Haritaların; yeryüzündeki tüm yerlerin bir küreye işlenmesi ve sonra izdüşüm ile haritanın oluşturulması yöntemi bugün artık yerini uydu fotoğrafları ile yapılan haritalara bırakmıştır. Ancak bunlarda merkator projeksiyon sistemine uygun haritalar olduğundan kullanımları değişmez.

1.2.3.Seyir Haritalarının Özellik ve Unsurları

Deniz seyir haritaları üzerlerinde çizim çalışmalarının yapılabileceği büyüklüktedir. Kâğıdı defalarca çizilip, silinmeye dayanıklı, rutubetten veya sıcaktan deforme olmayan cinsten seçilir.

Özel haritalar hariç deniz seyir haritaları yaklaşık olarak 70x105cm ebatlarındadır. Kâğıdın kenarında 3 cm kalınlığında bir çerçeve bırakılır. Harita bu çerçevenin 1 cm içerisinden enlem ve boylam cetvelleri ile sınırlanmış şekilde basılır. Harita ister kuzey yarımküreye ister güney yarımküreye ait olsun daima üst kenarı kuzey, alt kenarı güney, sağ kenarı doğu, sol kenarı batı tarafıdır.

Haritanın sağ ve sol kenarlarında üzerindeki her hangi bir noktanın enlemini bulmamıza yarayan taksimatlı enlem cetvelleri, alt ve üst kanarlarında ise o noktanın boylam değerini bulmamıza yarayan taksimatlı boylam cetvelleri bulunur. Tam dereceler ile beşer aralıklı olarak dakikalar rakam ile cetvel üzerinde belirtilirken ara değerler taksimatına göre hesaplanır. Ancak bu ifade genel olup çok büyük veya çok küçük ölçekli haritalarda farklı durumlar ile karşılaşabiliriz.

Merkator haritalarının özelliğine göre harita üzerinde enlemler ve boylamlar ayrı ayrı kendi aralarında paralel, birbirleri ile de dik durumda çizgi ile belirtilirler. Normalde sadece haritalara, gösterdiği alana giren tam derece enlem ve boylamları çizilir. Ancak küçük alanları gösteren haritalarda bazen tam derece enlem ve boylamı harita üzerinde olmayabildiğinden tam derece yerine ara değerlere sahip enlem ve boylamlar çizilir. Ait olduğu enlem ve boylam dereceleri enlem ve boylam cetvellerinin üzerinde uygun bir yere yazılır.

            Haritanın içerisinde uygun yerlere yön ölçümünde kullanılmak üzere bir veya daha fazla pusula gülü konur. Pusula gülü; haritaya yön ölçmek için konan bir yön cetvelidir.

Haritanın kitabesi harita ile ilgili bilgilerin verildiği kısımdır. Kitabenin en üstünde haritayı basan kurumun amblemi bulunur. Bu amblem uluslar arası haritalarda biri ulusal, biri de uluslar arası olmak üzere iki tanedir. Amblemin altında haritanın genel olarak ait olduğu bölgenin ismi bulunur. Onun altında ölçeği, derinlik ve yükseklik ölçü birimi, yapım tekniği, bilgi kaynakları ve notlar bulunur. Haritada uygun bir yere, genellikle haritanın sağ veya sol üst köşesine konur. Ancak haritanın kitabe koymaya uygun olmaması halinde kitabe bilgisi harita çerçevesine ve haritadaki boş yerlere dağınık olarak ta konabilir.

Seyir haritalarında yüksekliklerin veya derinliklerin belirtilmesinde “metre”, “feet” veya “fathom” kullanılır. Hangi birimin kullanıldığı haritanın kitabesinde yazılıdır. Eskiden İngiliz ve bugün Amerikan sisteminde kullanılan “fathom”, bizde eskiden kulaç olarak belirtilirdi. Fathom 2 yardalık uzunluktur. 1 yarda, 3 feet’dir[2]. Eskiden bizde “ayak” olarak ta söylenen 1 “Foot” da 12 inç’tir. Amerikan sisteminde pus olarak ta belirtilen “İnç” metrik sistemde ise 2,54 cm olan uzunluktur.

Haritalarda derinlik ve yüksekliklerin bu üç farklı şekilde kullanılmasından dolayı farklı harita kullanan denizcilere yardımcı olmak üzere bazı haritaların enlem cetvellerinin yanlarında bu birimleri birbirine çeviren cetveller bulunur.

Harita kıyı hatlarını, kıyılardaki yapıları, kıyılarda ve karanın daha iç kısımlarında denizden görülebilecek olan unsurları, deniz ve karadaki seyir yardımcılarını, denizdeki kayalıkları, batık ve derinlikleri, akıntıları ve diğer birçok, güvenli seyir için gerekli unsurları belirtir. Kullanılan sembol ve işaretler yayımcı kuruluşun “Sembol ve İşaretler” kitapçıklarında tanımlanır.

1.3.Yeryüzündeki Bir Yerin Mevki

Yeryüzündeki bir noktanın koordinat sistemine göre mevki; üzerinden geçen enlem ve boylam değerleri ile ifade edilir. Belirli enlem ve boylamlar yeryüzünde sadece tek bir noktada kesişirler. Bu özellikleri yeryüzündeki bir noktanın yerinin tanımlanmasında yani mevkiin belirlenmesinde kullanılır.

Örnek:

40 Derece kuzey enlemi ile 26 derece batı boylamı yeryüzünde sadece tek bir noktada kesişir ve bu noktanın yeri ( 40⁰ N – 025⁰ W) şeklinde gösterilir. Bir mevki tanımlanırken önce enlem sonra boylam belirtilir. Yazarken araya tire (-) işareti konur veya enlem üstte, boylam altta olacak şekilde alt alta yazılır.

1.3.1.Koordinat Mevkiin Dakika ve Saniyeli İfadesi

Yeryüzündeki noktaların mevkilerinin belirtilmesinde sadece derece olarak enlem ve boylamların belirtilmesi yeterli olmaz. Bir noktanın mevkiin belirtilmesinde kullanılan Ekvator ve Greenwich’ten olan açısal farkın tam derece olmadığı durumlarda bunu ifade edebilmek için derecenin alt birimlerine de ihtiyaç duyulur. Açının alt birimleri dakika ve saniyedir[3]. 1 derece 60 dakika ve 1 dakika da 60 saniyedir.

Derece rakamın üzerine konan (⁰) işareti, dakika rakamın üzerine konulan (‘) işareti, saniye rakamın üzerine konulan (“) işareti ile belirtilir. Yazılırken önce derece, sonra dakika ve en sonra da saniye yazılır.

 

Örnek:          

Ekvatorun 40 derece, 30 dakika, 30 saniyede kuzeyinde ve sıfır derece boylamının 54 derece, 30 dakika, 30 saniye doğusundaki bir mevki 40⁰ 30’ 30” N – 054⁰ 30’ 30” E şeklinde gösterilir.

Şekilde Amerika Birleşik Devletlerinin New York şehrinin yeryüzündeki yerini işaret etmekte ve koordinat mevkiini göstermektedir.

New York ; 42⁰ 21’ 30” N – 071⁰ 03’ 37” W

1.3.2.Koordinat Mevkin Dakikanı Ondalığı olarak İfadesi

Koordinat mevkileri mutlaka saniyeli olarak belirtilecek diye bir kural yoktur. İstenirse dakikanın ondalığı şeklinde de belirtilebilir. 1 Dakika 60 saniye olduğundan saniyeli bir ifadeyi dakikanın ondalığı haline getirirken orantı kullanırız.

Örnek;           

36⁰ 42’ 54” değerini ondalığa çevirirken doğrudan saniye değerine bakarız. 60 saniye,1 dakika olduğuna göre 54 saniye kaç dakika eder. Orantı ile bulunan cevap 0,9’dur.(54x1/60=0,9) Buna göre 36⁰42’54” değeri de 36⁰42,9’ şeklinde gösterilebilir.

Burada pratik bir yöntem kullanabilir, ondalıklı bir ifadeyi saniyeliye çevirirken dakikanın ondalığını “6” ile çarpar, saniyeyi dakikanın ondalığına çevirirken “6”ya böleriz.

Örnek:

40,5’ saniyeliğe çevirirken dakikanın ondalığı olan “5”, “6” ile çarpılır ve saniye olarak yazılır. (40’ 30”)

Örnek:

40’ 24” ondalığa çevrilirken saniye “6”ya bölünür ve dakikanın ondalığı şeklinde yazılır. (40,4’)

Saniyeli veya dakikanın ondalığı şeklinde belirlenmiş koordinat mevkilerinde ±31m. hata olabilir.[4] Bu neden ile elektronik mevki belirten cihazlarda koordinat mevki dakikanın bindeliği şeklinde belirtilerek hata ±0,31m’ye kadar düşürülür. Örnek olarak (40,500’) şeklinde belirtilen dakikada hata en fazla 31 santimetre olacaktır.

Haritaların kenarlarında bulunan enlem ve boylam cetvellerinde dakika araları bazen ondalık bazen de altılık taksimata göre yapılmıştır. Bir değer okunurken buna dikkat etmelidir. Eğer dakika arası 2’ye, 5’e veya 10’a bölünmüşse ondalık taksimat kullanıldığından değeri dakikanın ondalığı şeklinde yazarız. 2’ye Bölündüyse her çizgi arası 0,5 dakika, 5’e bölündüyse 0,2 dakika, 10’a bölündüyse 0,1 dakikadır. Eğer dakika arası 3 veya 6’ya bölünmüşse değeri saniyeli olarak yazarız. 3’e bölündüyse her çizgi arası 20”, 6’ya bölündüyse 10”dir. Sonra isteniyorsa saniyeli ifadeyi ondalıklıya, ondalıklıyı da saniyeliye çevirebiliriz.

Şekilde 10’lu ve 6’lı taksimatlar gösterilmektedir. 10’lu Taksimat ta çizgi 8. taksimattan geçmekte olduğundan değer 50,8’dır. Aynı çizgi 6’lı taksimat ta 5. çizginin yani 50”nin biraz altında olduğundan bunu da yaklaşık 48” yazabiliriz. Eğer yukarıda öğrendiğimiz gibi 50,8’yı saniyeye çevirirsek bunun da 50’48” (8x6=48”) olduğunu da bulabiliriz.

1.4.Paralel Cetvel

1.4.1.Tanımı ve Kullanımı

Paralel cetvel deniz seyir haritalarında bir çizginin paralel olarak kaydırılması amacına uygun olarak özel olarak imal edilmiş bir çizim ve ölçüm aletidir. Bu cetvel sayesinde haritada bir noktanın enlem ve boylam değerlerinin ölçülmesi, bilinen enlem veya boylam değerlerinin kestirilmesi, bir istikametin yön değerinin ölçülmesi veya bir istikamet hattının bir noktaya kaydırılması işlemleri yapılabilir.

Paralel cetvel birbirine eşit uzunlukta atkılar ile bağlanmış iki düz cetvelden oluşur. Paralel kaydırılacak pozisyonda bir tanesi tutamacından bastırılarak sabit tutulan düz cetvellerden kaydırılacak taraftaki diğeri serbest olarak tutamacından ileri alınır. Atkıların durumundan dolayı üst parça ile cetvele göre hem ileri hem de sağa doğru ilerlenebilir. Alt parça ile de hem aşağı hem de sola ilerleme sağlanabilir. Bu şekilde devam edilerek bir doğrultu paralel olarak haritada istenilen yere kaydırılabilir.

Alıştırma 1;

Bir deniz haritasında, paralel cetvelinizi haritanın bir yan kenarına yapışık olarak yerleştirin ve karşı kenara kadar paralel kaydırın. Cetveliniz karşı kenara paralel kaydığında bu işlemi birde haritanın alt ve üst kenarları arasında yapınız. Eğer kaydırmada paralellikte bozulmalar olursa işlemi tekrar ederek becerinizi geliştirin.

Alıştırma 2;

Paralel cetvelinizi enlem cetvelini kesecek şekilde bir enlem çizgisi üzerine yerleştirin. Sonra cetvelinizin kenarı hep aynı enlem çizgisi üzerinde kalacak şekilde usulüne göre kaydırarak karşı enlem cetveline kadar gidin. Eğer karşı kenara geldiğinizde cetvelinizin halen aynı enlem çizgisi üzerindeyse işlemi birde boylam çizgisi üzerinde yapınız. Paralellikte bozulmalar olursa işlemi tekrar ederek becerinizi geliştirin.

Alıştırma 3;

Paralel cetvelinizi haritanın pusula gülü üzerinde merkezden belirli bir yöne doğru yerleştiriniz. Sonra bu yönü paralel cetvelinizi usulüne göre kaydırarak uzaktaki belirli bir noktaya kadar götürünüz. Sonra paralel cetvelin pozisyonunu bozmadan pusula gülüne geri dönerek bozulma olup olmadığını kontrol ediniz. Bozulma varsa işlemi tekrar ederek becerinizi geliştirin.

Paralel cetvel kullanımı sırasında dikkat edilmesi gereken önemli bir husus; kullanılacak paralel cetvelin atkı göbeklerinde aşınma olup olmamasıdır. Eğer atkıları cetvele bağlayan vida göbeklerinde aşınmalar varsa cetvel sağlıklı çalışmaz. Bu neden ile bir paralel cetveli kullanmadan önce mutlaka kontrol etmeli, bozukluk varsa kullanmamalı, kullanmak zorundaysak, paralel cetveli tek enlem ve boylam çizgisinden kaydırmakla yetinmemeli, biri alt, biri üst enlem, biri sağ, biri sol boylam olacak şekilde iki farklı enlem ve boylamdan kaydırma yaparak sağlama yapılmalıdır.

1.5.Uygulama

Deniz seyir haritasında bir yerin koordinat mevkiini ölçmek için ihtiyaç olan ortam bir gemi veya seyir laboratuarı, ihtiyaç olan malzeme; seyir haritası, paralel cetvel, kurşun kalem ve silgisi, yazı kâğıdıdır.

● Paralel cetvelin kenarı haritada koordinat mevki ölçülecek yerin yakınındaki bir enlem çizgisine bitişik yerleştirilir.

● Paralel cetvel paralelliği bozulmadan koordinat mevki ölçülecek yerin üzerine kadar kaydırılır.

● Paralel cetvel koordinat mevki ölçülecek yer üzerindeyken enlem cetveli üzerindeki hizası işaretlenir.

● Enlem cetveli üzerinde işaretlenen yerin enlemi tam olarak derece, dakika ve saniye veya dakikanın ondalığı olarak okunur.

● Paralel cetvelin kenarı haritada koordinat mevkii ölçülecek yerin yakınındaki bir boylam çizgisine bitişik yerleştirilir.

● Paralel cetvel paralelliğini bozulmadan koordinat mevki ölçülecek yerin üzerine kaydırılır.

● Paralel cetvel koordinat mevki ölçülecek yer üzerindeyken boylam cetveli üzerindeki hizası işaretlenir.

● Boylam cetveli üzerinden işaretlenen yerin boylamı tam olarak derece, dakika ve saniye veya dakikanın ondalığı olarak okunur.

● Okunan değerler önce enlem sonra boylam olarak yazılarak ölçülen yerin koordinat mevkii belirlenir.

Uygulamada dikkat edilecek hususlar;

● Paralel cetvel kullanılmadan önce sağlıklı çalıştığı kontrol edilir.

● Eğer paralel cetvel aynı anda hem koordinatı okunacak yer hem de enlem veya boylam cetveli üzerine gelmiyorsa mevkiinin hizasını okumak için paralel cetvel enlem veya boylam cetveli üzerine usulüne uygun kaydırılır.

● Enlem veya boylam cetvelinden değer okuma sırasında dakika aralarının kaça bölündüğüne dikkat ediniz. Dakika 10’a veya 10’un katlarına bölündüyse enlem dakikanın ondalığı olarak, 6 veya katlarına bölündüyse saniyeli olarak okunmalıdır. Sonra istenirse birbirine çevrilebilirler.

1.6.Uygulama Örneği

Marmaris iç liman çıkışında bulunan Yıldız adasının ucundaki İnce Burun fenerinin koordinat mevkiini ölçünüz.

2.BİR YERİN KOORDİNAT MEVKİİNİ DENİZ SEYİR HARİTASINA İŞLEMEK

Bir yerin koordinat mevkiini deniz seyir haritasına işlemek; o yerin üzerinde olduğu enlem ve boylamlarının harita üzerindeki kesim noktasını bulmaktır.

2.1.GPS Cihazı

  

Küresel mevki koyma sistemi (GPS-Global Position System) uydular aracılığı ile yeryüzündeki bir noktanın mevkiini verebilen bir sistemdir. Gemilerde bu sistemden yararlanarak mevki koymaya yarayan, bilinen genel ismi ile “GPS” cihazları bulunmaktadır. Cihaz bir anten aracılığı ile GPS uydularından aldığı sinyalleri değerlendirerek bulunduğu yerin koordinat mevkiini hesaplar. Bu değer cihazın ekranından okunur. Gemilerde bu ana fonksiyonun yanı sıra alınan koordinat değerlerinden yararlanarak birçok seyre yardımcı bilgiler verebilen GPS cihazları kullanılmaktadır.

Haritaya GPS cihazından alınan veriye göre mevki konulmasında; verinin elektronik cihazdan alındığını gösteren, bir kutu içerisindeki hassas kesişmeyi gösteren artı şeklindeki mevki işareti kullanılır. Bir yayından öğrenilen koordinat mevkilerinin işlenmesinde de aynı şekil kullanılır Hareketli unsurların koordinat mevkilerinin yanına ayrıca mevki saati de yazılır.

2.2.Uygulama

Bir yerin koordinat mevkiini deniz seyir haritasına işlemek için ihtiyaç olan ortam; bir gemi veya seyir laboratuarı, ihtiyaç olan malzeme; seyir haritası, kurşun kalem ve silgisi, paralel cetveldir.

● Koordinat mevkiinin enlem değerini haritanın yakın tarafındaki enlem cetveline işaretlenir.

● Koordinat mevkiinin boylam değerleri haritanın yakın tarafındaki boylam cetveline işaretlenir.

● Paralel cetvelin kenarını yaklaşık mevkiin yakınındaki enlem çizgisine bitişik yerleştirilir.

● Paralel cetvel usulüne göre kaydırarak enlem cetvelinde işaretlenen enleme getirilir.

● Cetvelin kenarından yaklaşık olarak mevkiinin bulunduğu yere kısa bir çizgi çizilir.

● Paralel cetvelin kenarı yaklaşık mevkiin yakınındaki boylam çizgisi üzerine bitişik yerleştirilir.

● Paralel cetvel usulüne göre paralelliği bozulmadan kaydırılarak işaretlenen boylama getirilir.

● Paralel cetvel usulüne göre kaydırarak mevkiin enlem çizgisinin üzerine getirilir.

● Cetvelin kenarı ile yaklaşık mevkiin bulunduğu yerdeki çizgi kestirecek şekilde bir çizgi daha çizilir.

● Kesişen çizgiler kare içerisine alıp yanına saati yazılarak geminin koordinat mevkiini belirlenir.

Uygulamada dikkat edilecek hususlar;

● Enlem ve boylam cetvellerine işaretleme yapılırken dakika aralarının kaça bölündüğüne dikkat edilir. Gerekirse çevrim yapılır.

● Haritanın alt ve üst kenarları da birer enlem, sağ ve sol kenarları da birer boylamdır. Hiza alınmasında gerekirse oraları da kullanılabilir.

● Harita üzerine çizim ve işaretlemeler pahalı haritaları yıpratmamak için sadece yumuşak uçlu kurşun kalem ve kurşun kalem silgisi kullanılır.

● Haritadaki küçük mesafelerin gerçekte çok büyük mesafeleri temsil ettiğinden kalem ucu açık olmalıdır.

2.3.Uygulama Örneği

05.06.2008 Günü sabahı “A” gemisi ile Marmaris iç limandan çıkış yaptınız. Saat 0900’da boğaz çıkışında geminizin GPS cihazından koordinat mevkiinizi 36⁰47,8’N-028⁰15,9’E olarak okudunuz. Koordinat mevkiinizi haritaya işleyiniz.

3.ROTA HATTI ÇİZMEK

Rota; bir geminin denizde bir noktadan bir diğerine gidiş için haritada üzerinde planlanarak çizilen yoludur. Rota hattı; bir geminin haritada üzerinde planlanan bir noktadan bir diğerine gidiş için değiştirmeden takip edeceği açısal yöndür. Rota hattının çizimi rota üzerindeki bir noktadan ilerlenecek istikametin harita üzerinde çizgi ile belirtilmesidir.

3.1.Yönler

Coğrafyada yön; yeryüzündeki bir noktanın yerküreye göre baktığı taraftır. Yeryüzündeki bir noktanın kuzey kutbuna baktığı taraf yani bu nokta ile kuzey kutbunu birleştiren doğrunun gösterdiği taraf “kuzey”dir. Bu referans noktanın güney kutbuna baktığı taraf yani bu nokta ile güney kutbunu birleştiren doğrunun gösterdiği taraf “güney”dir. Kuzey ve güney tam birbirinin zıt tarafında ve aynı doğru üzerindedir.

Aldığımız bu referans noktadan kuzey ve güney taraflarını birleştiren doğruya bir dik çizdiğimizde bu dikin Güneşin doğduğu taraf “doğu”, Güneşin battığı taraf ise “batı”dır. Kuzey, güney, doğu ve batı ana yönlerdir. Bunların aralarında ara ve tali yönler bulunmaktadır. Ara yönlerin isimleri aralarında bulunduğu ana yönlerin kutup ismi öne gelecek şeklinde birleştirilmesi ile elde edilir. Kuzey ile batı’nın arasındaki yön “kuzeybatı”, kuzey ile doğunun arasındaki yön “kuzeydoğu”, güney ile batının arasındaki yön “güneybatı”, güney ile doğu arasındaki yön “güneydoğu” olarak isimlendirilir.

Ara yönlerin aralarındaki yönler de tali yönler olarak adlandırılır. Arasında bulunduğu yönlerin önce ana yönünün belirtilmesi şeklinde birleşik olarak isimlendirilir. Örnek; kuzey ile kuzey batının arasındaki tali yön kuzey-kuzeybatıdır.

Yönlerin belirtilmesinde normal olarak Türkçe isimler kullanılırken kısaltmalarda bu yönlerin İngilizce karşılıklarının baş harfleri kullanılır. Bizde bu yaygın kullanıma uygun olarak kısaltmalarda kuzey yerine İngilizce karşılığı olan “North”un baş harfi “N”yi, güney yerine İngilizce karşılığı olan “South”un baş harfi “S”yi, batı yerine İngilizce karşılığı olan “West”ın baş harfi “W”yi, doğu yerine İngilizce karşılığı olan “East”in baş harfi “E”yi kullanacağız.

Tabloda ana, ara ve tali yönlerin açısal yön karşılıkları verilmiştir.

Ana	Kuzey	N	000,0
Tali	Kuzey kuzey doğu	NNE	022,5
Ara	Kuzeydoğu	NE	045,0
Tali	Doğu kuzey doğu	ENE	067,5
Ana	Doğu	E	090,0
Tali	Doğu güney doğu	ESE	112,5
Ara	Güneydoğu	SE	135,0
Tali	Güney güney doğu	SSE	157,5
Ana	Güney	S	180,0
Tali	Güney güney batı	SSW	202,5
Ara	Güneybatı	SW	225,0
Tali	Batı güney batı	WSW	247,5
Ana	Batı	W	270,0
Tali	Batı kuzey batı	WNW	292,5
Ara	Kuzeybatı	NW	315,0
Tali	Kuzey kuzey batı	NNW	337,5

Denizde görülen bir unsurun kabaca yerini belirtilmesinde bu yönler yeterli olmakla birlikte, seyirde çok daha hassas değerlere ihtiyaç bulunmaktadır. Bu neden ile seyirde açısal yönler kullanılır. Açısal yönlerde referans “kuzey”dir. Kuzey “000”[5] derecededir. Açısal yönler saat yelkovanı istikametinde artarak 360⁰ ye kadar devam eder. 360⁰ ile 000⁰ dereceleri aynı yönü yani kuzeyi gösterir.

Tablodaki İsimlendirilmiş yönlere baktığımızda, bunların arasında 22,5⁰ lik fark olduğunu görürüz. Yönler daha küçük derecelere göre ayrılıp isimlendirilmemiştir.

Denizde görülen bir unsurun kabaca yerini belirtilmesinde; ana, ara ve tali yönlerin yetersiz olduğu durumlarda bugün çok fazla kullanılmamakla birlikte bu yönlerin tam aralarını ifade eden 11,25⁰lik  “Kerte” ifadesi kullanılabilir.

Örnek:

5 Kerte sancak ifadesi; kuzeydoğu ile doğu-kuzeydoğu arasını tanımlamaktadır. (Açısal yön olarak 5x11,25=56,25⁰)

Örnek:

7 Kerte iskele ifadesi; batı ile batı-kuzeybatı arasını tanımlamaktadır. (Açısal yön olarak 7x11,25=78,75⁰   360-78,75=281,25⁰)

Hem gözlemde hem de seyirde kullandığımız pusula veya pusula değer gösterici (Repeater) kartları, ana, ara, tali, kerte ve açısal yön olarak tüm yönleri gösterir. Şekilde Gösterilen bir manyetik pusula kartında ana, ara, tali yönler ile açısal yönlerin hepsini görebiliriz.

3.2.Pusula Gülü ve Yön Aktarımı

Pusula gülü harita üzerinde haritaya göre gerçek ve manyetik yönleri gösteren dairevi bir cetveldir. Harita üzerindeki bir noktanın bir başka noktaya göre yönünün belirlenmesinde kullanılır.

Pusula gülünün dış tarafında hakiki yönleri, iç tarafında manyetik yönleri gösteren çemberler bulunmaktadır. Çemberler, 0⁰-360⁰ arasında işaretlenmiştir. Hakiki yönleri gösteren dış çemberin 0⁰ değeri haritaya göre coğrafik kuzeyi, manyetik yönleri gösteren iç çemberin 0⁰ değeri de manyetik kuzeyi göstermektedir.

Harita üzerinde bir noktadan belirli bir yöne bir çizgi çizilecekse, paralel cetvel haritanın pusula gülü üzerine gülün merkezinden yön istikametine yerleştirilir ve pozisyonu bozulmadan belirlenen noktaya kadar paralel kaydırılır. Belirli noktaya gelindiğinde yön istikametinde çizgi çizilir. Burada dikkat edilmesi gereken, paralel cetvelin haritanın pusula gülü üzerine sağlıklı yerleştirilmesidir. Cetvelin sağlıklı yerleştirildiği pusula gülünün tam tersinde cetvelin gülü kestiği yerdeki derecenin, ölçülen dereceden 180⁰ farklı olması ile kontrol edilir.

ALIŞTIRMA:

Paralel cetvelinizi, seyir haritanızın pusula gülü üzerine değişik yönlerde yerleştiriniz ve tersinden kontrol ediniz. Tersinden okuduğunuz değerin 180⁰ farklı olduğunu görünüz. Bu alıştırmayı eliniz alışıncaya kadar tekrar ediniz.

3.3.Uygulama

Rota hattı çizmek için ihtiyaç olan ortam; bir gemi veya seyir laboratuarı, ihtiyaç olan malzeme; seyir haritası, paralel cetvel, kurşun kalem ve silgisi, yazma kâğıdıdır.

● Geminin rota hattı başlangıç mevkiini haritaya işleyiniz.

● Paralel cetveli pusula gülünün merkezine geminin harita üzerinde gideceği açısal yönde yerleştiriniz.

● Paralel cetveli pozisyonu bozulmadan, rota hattı başlangıç mevkiine kadar kaydırınız.

● Rota hattı başlangıç mevkiinden itibaren harita üzerinde ilerlenecek yöne doğru rota hattını çiziniz.

Uygulamada dikkat edilecek hususlar;

● Kaydırma hatalarından kaçınmak için pusula gülünün tek olmadığı haritalarda ölçümün gemi mevkiine en yakın olandan yapılmasıdır.

● Cetvelin pusula gülüne yerleştirilmesinde diğer taraftan 180⁰ farklı değeri kestiğine dikkat edilmelidir.

3.4.Uygulama Örneği

05.06.2008 Günü sabahı “A” gemisi ile Marmaris iç limandan çıkış yaptınız. Saat 0900’da boğaz çıkışında geminizin GPS cihazından koordinat mevkiinizi 36⁰47,8’N-028⁰15,9’E olarak okudunuz ve 150⁰ yönüne doğru gideceksiniz. Bu mevkiden geminin rota hattını çiziniz.

4.ROTA BACAĞI ÇİZMEK

Birleşerek geminin bir limandan bir diğerine giderken kullanacağı yolu oluşturan, başlangıç ve bitiş noktaları birer rota değişim noktası olan düz hatlara rota bacağı denir. Rota bacağının üzerine geminin gideceği yönü gösteren bir ok çizilir. Ayrıca bu okun yanına rota kelimesinin İngilizce karşılığı olan “Course” kelimesinin baş harfi olan “C” ile birlikte yön değeri yazılır.

4.1.Uygulama

Rota bacağı çizmek için ihtiyaç olan ortam; bir gemi veya seyir laboratuarı, ihtiyaç olan malzeme; seyir haritası, paralel cetvel, kurşun kalem ve silgisi, yazma kağıdıdır.

● Rota bacağının başlangıç noktası haritada işaretlenir.

● Rota bacağının başlangıç noktasından bir doğru hat üzerinden ulaşacağı bitiş noktası haritada işaretlenir.

● Paralel cetvel yardımı ile rota bacağının başlangıç ve bitiş noktaları bir doğru çizgi ile birleştirilir.

● Paralel cetvel pozisyonunu bozulmadan pusula gülünün üzerine kaydırılarak rota hattının yönü okunur.

● Çizilen rota bacağının üzerine yönü gösteren bir ok işareti ile yön değeri yazılarak rota bacağı oluşturulur.

Uygulamada dikkat edilecek hususlar;

● Rota hattının başlangıç ve bitimini paralel cetvel ile birleştirdikten sonra pozisyonunu bozmayınız.

● Rota hattının başlangıç ve bitim noktalarının birleştirilmesinde paralel cetvel yetersiz kalırsa daha büyük düz bir cetvel kullanılabilir. Ancak başka bir cetvel kullanılırsa daha sonra paralel cetvel tekrar hat üzerine yerleştirilir.,

● Pusula gülünden okumada cetvelin pusulada kestiği her iki yön değeri arasında 180⁰ derece olduğuna emin olunur.

● Rota bacağı üzerine değer yazılırken yazılan değer ile okun gösterdiği genel yönün aynı tarafta olduğuna emin olunur.

4.2.Uygulama Örneği

05.06.2008 Günü sabahı “A” gemisi ile Marmaris iç limandan çıkış yaptınız. Saat 0900’da boğaz çıkışında geminizin GPS cihazından koordinat mevkiinizi 36⁰47,8’N-028⁰15,9’E olarak okudunuz Geminiz bu noktadan rota değişikliği yapmadan 36⁰44,0’N-028⁰18,6’E mevkiine gidecektir. Geminizin bu rota bacağını haritaya çiziniz.

5.HARİTADA MESAFE ÖLÇMEK

5.1.Deniz Seyir Haritalarında Ölçek

Yeryüzü alan şekillerini bire bir aynı ölçülerde kâğıda geçirilmesi ve bu şekilde kullanılması olanaksız ve yararsızdır. Bu neden ile haritalar yeryüzü alan şekillerinin belirli bir ölçekte küçültülerek çizilmesi ile oluşturulurlar. Ölçek kopyanın aslına göre büyüklüğüdür.

Örnek;

● Aslında 100 m uzunluğundaki bir kıyı 1/1000 ölçekli çiziminde 10 cm olarak çizilir.

● 1/2000 ölçekli bir çizimde 3 cm olarak çizilen bir iskele aslında 60 m dir.

Deniz haritalarının çiziminde kullanılan ölçek; haritanın kitabe kısmında yazılıdır. Haritalarda kullanılan büyük veya küçük ölçekli ifadesi bayağı kesir olarak ölçeğinin büyük veya küçüklüğünü belirtmektedir.

1/250000 sayısı, 1/500000 sayısından büyüktür. Bu neden ile 1/250000 ölçekli bir harita da 1/500000 ölçekli bir haritaya göre daha büyük ölçeklidir. Büyük ölçekli haritalarda unsurlar daha büyük gösterilir. Bir başka deyişle bu haritalarda daha fazla teferruat görülebilir.

5.2.Ölçek Çeşitleri

Deniz haritalarında 3 değişik ölçek kullanılır.

● Tabi Ölçek:

Kopyanın aslına göre büyüklük oranının bayağı kesir şeklinde ifade edildiği ölçektir. Haritanın kitabesinde yazılıdır. Haritanın yan kenarlarını sınırlayan boylam üzerinde oluşturulan enlem cetveli, tabi ölçeğe göre mesafe ölçümünde kullanılır.

● Grafik Ölçek

Cetvel biçimli grafik üzerinde mesafe belirten ölçeklere grafik ölçek denir. Portolonlarda[6] kullanılır ve bu haritaların alt veya üst kenarına yakın uygun bir yere konur.

● Adedi Ölçek

Harita üzerindeki bir uzunluğun gerçekte sahip olduğu değeri belirten ifadesine adedi ölçek denir. (Örn: 1 cm = 1 km.) Adedi ölçekte, grafik ölçek gibi haritanın her yerinde uzunlukların aynı olduğu portolon gibi büyük ölçekli haritalarda kullanılır.[7]

5.3.Denizde Mesafe

Yerküreyi kutuplardan geçecek şekilde ortadan ikiye ayırırsak (basıklık ihmal edilmiştir) bir daire elde ederiz. Bu dairenin kutuptan kutba her bir yarım çemberi, birer boylamdır.

Şekilde görebilmemiz için bu çember 10⁰ lik dilimlere, bir başka deyişle, enlemlere bölünmüştür. Burada gördüğümüz gibi her bir enlemin boylam üzerinde böldüğü kısımlar, yani enlemlerin yeryüzündeki aralıkları birbirine eşittir.

Deniz seyrinde mesafe birimi, deniz milidir. Deniz mili; mesafeyi tanımlayan rakamın yanında İngilizce karşılığının (Notical mile) baş harflerinden oluşan kısaltılmış şekliyle (nm) kullanılır. 1 deniz mili, aralarında 1 dakikalık (derecenin 1/60’ı) açısal mesafe bulunan enlemlerin arasındaki uzaklıktır. Bir başka deyişle 1 deniz mili; yer merkezinden 1 dakikalık açının yeryüzündeki yay uzunluğudur. Yeryüzünün basıklığını göz önüne alırsak 1 deniz milini yer merkezinden 1 dakikalık açının 45⁰ enleminde yeryüzündeki yay uzunluğudur diyebiliriz.

Bu tanımdan giderek enlemler arasında yeryüzündeki en kısa yolu aralarındaki açısal farkı hesap ederek kolayca bulabiliriz.

Örnek:

30⁰42’N Enlemi ile 30⁰45’N enlemi arasında 3’lık fark vardır. Yani bu iki enlem arasında yeryüzünden en kısa mesafe 3 nm’dır.

Örnek:

30⁰42’N Enlemi ile 30⁰45’S enlemi arasında 3687’lık fark vardır. Yani bu iki enlem arasındaki yeryüzünden en kısa mesafe 3687 nm’dır.

5.4.Denizde Mesafe Ölçü Birimleri

Denizde mesafe ölçümünde deniz mili ve onun ast katı olan “gomina” ve  “yarda” kullanılır. 1 deniz mili 10 gomina ve 2000 yardadır. Deniz milinin üst katı “fersah” dır (Leage). Bir fersah 3 deniz mili mesafedir.

Denizde mesafe birimi olarak metre kullanılmamakla birlikte, karada kilometre kullanılmasından dolayı mesleği yeni öğrenenlere denizdeki mesafe kavramını daha iyi verebilmek için metre ve deniz mili arasındaki ilişkiyi açıklamakta yarar vardır.

Dünya’nın çevresi yaklaşık olarak 40.000km’dir. Yeryüzü kesiti bir daire, bir daire 360⁰, her bir derece 60’ olduğuna göre, dünyanın çevresi, 360x60=21600 dakika, yani 21600 deniz milidir. Buna göre, 40.000.000 / 21600 =~1852 metre, yani bir deniz mili 1852 metredir. Ancak Dünyamızın gerçekte tam bir küre olmamasından dolayı, burada bulduğumuz 1852 m değeri, gemi seyrinde önemli olmayan bir miktarda ekvatora yaklaştıkça büyür, kutuplara yaklaştıkça ise küçülür. Bu neden ile deniz milinin standart uzunluğu 48⁰ enlemindeki 1 dakikalık boylam uzunluğu olarak belirtilir.

5.5.Enlem Cetvelinden Mesafe Ölçmek

Genel olarak bir seyir haritasında mesafe; haritadaki 1 dakikalık açıklık 1 deniz mili olacak şekilde ölçülür. Ancak seyir haritası olarak kullandığımız Merkator haritalarının yapım tekniğinden dolayı;

● Boylamlar gerçekte kutuplarda birleşirken Merkator haritalarında boylamların arası eşittir. Bu neden ile mesafe ölçümleri haritanın alt ve üst kenarlarını oluşturan boylam cetvelinden değil yan kenarlarını oluşturan enlem cetvelinden yapılır.

● Enlemleri arası gerçekte eşit olmasına rağmen Merkator haritalarında kutuplara gittikçe enlemlerin arası açıldığından ölçümler ölçülecek yerin hizasındaki enlem cetvelinden yapılır.

Mesafe ölçümünde pergel kullanırız. Ölçülecek mesafe kadar açılan pergelin açıklığının enlem cetvelinden kaç dakikalık uzunlukta olduğuna bakılır ve böylece kaç deniz mili olduğu söylenir.

Pergelimizin yeterli olduğu mesafelerde veya kırık hatların ölçümünde pergelin tek açılışı ile ölçüm yapılır. Ancak, pergel bacaklarının yeterli olmadığı uzun hatlarda bacakları belirli miktarda açılmış pergelin tekrar eden ölçüm sayısı ile toplam ölçümü belirlenir. Şekilde Pergel bacakları yetersiz olduğu için pergel sadece 5 nm’lik açılmış ve tekrar edilen ölçüm yapılmıştır. 4 Kere tekrar edilen ölçüm sonunda kalan miktar kadar daraltılan pergel yan kenardan ölçülerek tekrar edilen ölçümlere ilave edilmiştir. (4 x 5) + 2.7 = 22.7 nm

5.6.Uygulama

Haritada mesafe ölçmek için ihtiyaç olan ortam; bir gemi veya seyir laboratuarı, ihtiyaç olan malzeme; seyir haritası, paralel cetvel, pergel, kurşun kalem ve silgisi, yazma kağıdıdır.

● Pergelin bir ayağı, arasındaki mesafe ölçülecek olan noktalardan birinin üzerine, diğer ayağı da diğer nokta üzerine konur.

● Pergelin açıklığı bozulmadan bir ayağı ölçülecek yer hizasındaki enlem cetvelinin bir tam dakika çizgisi üzerine konur.

● Pergel bozulmadan diğer ayağı ile enlem cetveli alt veya üst tarafından açıklığı kadar işaretlenir.

● Birinci ayak konulan yer ile işaretlenen yer arası, dakika ve dakikanın ondalığı olarak sayılarak ölçülür ve mesafe deniz mili ve gomina cinsinden belirtilir.

Uygulamada dikkat edilecek hususlar;

● Pergel kullanılmadan önce kontrol edilir. Pergel göbeğindeki gevşeme, hatalı ölçümlere sebep olur.

● Ölçülecek mesafe pergel için kadar fazla veya çok açılmasını gerektiriyorsa hata yapmamak için uzun mesafe ölçümü yöntemini uygulanır.

5.7.Uygulama Örneği

05.06.2008 Günü sabahı “A” gemisi ile Marmaris iç limandan çıkış yaptınız. Saat 0900’da boğaz çıkışında geminizin GPS cihazından koordinat mevkiinizi 36⁰47,8’N-028⁰15,9’E olarak okudunuz Geminiz bu noktadan rota değişikliği yapmadan 36⁰44,0’N-028⁰18,6’E mevkiine gidecektir. Geminizin bu rota bacağının uzunluğunu ölçünüz.

6.PARAKETE MEVKİ KOYMAK

6.1.Sürat ve Belirli Sürede Alınan Yol

Sürat; birim zamanda gidilen yoldur. Denizde sürat; 1 saatte deniz mili olarak gidilen yolu ifade eder ve “Knot” olarak, kısaca “kts” şeklinde belirtilir.

Sürat, yol ve zaman arasında “sürat = yol /zaman” şeklinde bir bağlantı vardır. Belirli sürede alınan yol, gemini sürati, belirli bir yolun alınması için gereken zaman bu bağlantının matematiksel çözümü ile bulunabilir.

6.2.Parakete

Parakete; gemi süratini suya göre ölçen bir cihazdır. Eskiden seyir sırasında baş taraftan denize yüzer bir nesne atılır ve bu nesnenin geminin kıç tarafına gelinceye kadar geçen süresi kronometre ile tespit edilirdi. Sonra geminin mil cinsinden boyu, saat cinsinden geçen zamana bölünerek geminin sürati hesaplanırdı.

Daha ileri zamanlarda gemi süratinin belirlenmesi için basit aletler yapılmıştır. Bunlardan en fazla kullanılanı bir devir sayıcıya bağlı halat ucundaki yüzer pervanedir. Seyir sırasında geminin kıç tarafından denize bırakılan pervane hareket sırasında dönmekte, bağlı olduğu halatı çevirmekte, halatta devir sayıcıyı çalıştırmakta ve devir sayıcı da devir miktarını vermekteydi. Sonra paraketenin süre ve devir sayısına göre hazırlanan sürat cetvelinden gemi sürati bulunmaktaydı. Bugün bu cihazlar yerlerini daha güvenilir elektronik cihazlara bırakmıştır.

Kolay anlaşılabilmesi amacı ile aşağıda küçük tip teknelerde kullanılan sayısal elektronik bir parakete anlatılmıştır. Bu paraketeler tasarım şekline göre çeşitli işlevlere sahip olmakla birlikte genel işlevleri;

● O anki nispi sürati vermek, (Suya göre)

● Cihaz sıfırlandığından itibaren ölçülen en yüksek nispi sürati vermek,

● Cihaz sıfırlandığından itibaren ortalama nispi sürati vermektir.

Cihaz bir ana ünite ve bir de pervane şeklinde veri alıcıya sahiptir. Veri alıcı teknenin altına yerleştirilir.

Veri alıcının içerisindeki pervane; teknenin altından akan suyun fazlalık veya azlığına göre hızlı veya yavaş döner ve buna göre yüksek veya alçak voltajda bir elektrik akımı üretir. Üretilen bu elektrik kablo ile ana üniteye gönderilir. Ana ünite bu elektriğe göre sürati belirler ve sayısal olarak ekranında gösterir.

Veri alıcı ünite yelkenli teknelerde teknenin baş tarafına, pervaneli teknelerde ise kıç tarafına yerleştirilir.

Bugün gemilerde kullanılan GPS cihazları ek fonksiyon olarak geminin süratini de hesaplamaktadır. Hesap yönteminde yol; geminin belirli bir zaman aralığında değişen iki coğrafik mevkii arasındaki mesafe olduğundan bu cihazın verdiği sürat hakiki sürat olur. Yukarıda anlatılan cihazda veri geminin altından akan sudan alındığından o cihazda ölçülen sürat nispi sürattir. Örnek olarak akıntılı bir yerde demirli olan bir geminin yukarıdaki tip paraketesi, gemi durduğu halde üzerinde yol varmış gibi gösterecektir. Seyir hesaplarında sürat kullanılırken bu ayrım göz önünde tutulmalıdır.

6.3.Parakete Seyri

Parakete mevkii geminin bilinen son kesin mevkiinden itibaren aldığı yolun hesaplanarak rota hattı üzerinde işaretlenmesi ile konulan mevkidir. Parakete mevkii cinsini gösteren yarım daire içerisine konan bir nokta şeklindeki işaretle gösterilir ve yanına saati yazılır.

Parakete mevki konularak yapılan seyre parakete seyri denir. Bu seyri genelde aşağıdaki durumlarda yaparız:

● Kesin mevkiin konulamadığı durumlarda yaklaşık yerimizi belirlemek için,

● Kesin mevki koyma imkânlarının olmasına rağmen kesin mevkiler arasında daha küçük taksimatlar halinde yaklaşık yerimizi belirlemek için.

Parakete seyri ile ilgili en önemli husus güvenirliğinin az olmasıdır. Parakete mevkiin doğruluğu aşağıdaki şartlara bağlıdır:

● Akıntı, rüzgar, dümenci hatası, dümen hatası, pusula hatası gibi nedenler ile rota hattından düşmemiş olmak,

● Akıntı, rüzgâr, makine devri, dalga gibi nedenler ile geminin süratinde değişiklikler olmaması.

Bu neden ile parakete seyri çok gerekmedikçe tercih edilmemelidir.

6.4.Uygulama

Parakete mevki koymak için ihtiyaç olan ortam bir gemi veya seyir laboratuarı, ihtiyaç olan malzeme; seyir haritası, paralel cetvel, pergel, kurşun kalem ve silgisi, yazma kağıdıdır.

● Geminin rota bacağı çizilir.

● Son kesin mevki zamanı ile parakete mevki konacak zaman arasında geçen süre, gemi sürati ile çarpılarak alınan yol hesap edilir.

● Pergel son kesin mevkiden parakete mevkiine kadar alınan yol kadar açılır.

● Pergelin açıklığı bozulmadan bir ayağı son mevki üzerine konup diğer ayağı ile rota hattını kestirilir.

● Kesişme noktasına yöntemi tanımlayıcı işareti konularak mevki saati yazılır.

Uygulamada dikkat edilecek hususlar;

● İşaret koymada kullanılacak pergellerin kalem uçlu olması haritanın yıpranmasını engelleyeceğinden tercih edilmelidir.

● Çalışma yapmadan önce pergel göbeğinin sağlıklı çalıştığı kontrol edilmelidir.

6.5.Uygulama Örneği

05.06.2008 Günü sabahı “A” gemisi ile Marmaris iç limandan çıkış yaptınız. Saat 0900’da boğaz çıkışında geminizin GPS cihazından koordinat mevkiinizi 36⁰47,8’N-028⁰15,9’E olarak okudunuz Geminiz bu noktadan rota değişikliği yapmadan 36⁰44,0’N-028⁰18,6’E mevkiine gitmektedir. Geminizin pareketeden alınan ortalama sürati 12kts’dır. Geminizin saat 0910’daki parekete mevkiini haritaya işleyiniz.

7.PUSULADAN KERTERİZ DEĞERİNİ ÖLÇMEK

7.1.Pusula

Pusula bize yön gösteren bir cihazdır. Gemilerde teknik olarak iki çeşit pusula kullanılır.

● Cayro pusula,

● Manyetik pusula

7.1.1.Cayro Pusula

Dünya’nın kütlesel çekim ve dönüş kuvvetinden yararlanılarak yapılan pusulalara cayro pusula denir. Bize hakiki yani coğrafik yönü verir. Dünya’nın ve geminin manyetizmasından etkilenmediği için gemilerde kullanılan manyetik pusulalara karşı avantajlıdır. Dezavantajı ise devamlı olarak düzenli bir elektrik güç kaynağına ihtiyacının olmasıdır.

Cayro pusula; cayro sistemini taşıyan bir dolap ve gereken miktarda pusula değer aktarıcılarından (Repeater) oluşur. Aktarıcılar; sistemden aldıkları sinyale göre bir kürsü üzerinde taşıdıkları pusula kartını döndüren ve görevli tarafından yön okunmasını sağlayan cihazlardır. Genelde dümenci önünde, yeke dairesinde ve kırlangıçlarda bulunur. Cayro pusula kartları da genelde manyetik pusula kartlarının benzeri görünümündedir.

7.1.2.Manyetik Pusula

Manyetik pusula; yerkürenin manyetik etkisinden yararlanarak yapılan pusuladır. Yeryüzünün manyetik kuzeyini gösterir. Kullanımında elektrik gibi bir güç kaynağı gerektirmez. Gemilerde kullanılan bir diğer pusula olan cayro pusulaya nazaran en büyük avantajı budur. Dezavantajı ise hakiki değil manyetik kuzeyi gösterdiğinden kullanabilmek için manyetik pusuladan alınan değerlerde düzeltme yapılması gerekir.

Gemilerde kullanılan manyetik pusulalar üç ana kısımdan oluşur. Bunlar:

● Tas,

● Kart,

● Sehpadır.

Manyetik pusulanın tası; pusula kartına serbest hareket edebilmesi için gereken sürtünmesiz ortamı sağlayan içerisinde gliserin-saf su karışımı bir sıvı bulunan bir kaptır. Kart bu sıvı üzerinde serbest yüzerek hareket edebilir. Gliserinin amacı suyun normal hava sıcaklıklarında donmasının engellenmesidir.

Manyetik pusulanın kartı mika veya plastikten yapılmış, altında bağlantılı 2 adet mıknatıs çubuğu taşıyan, üstünde yön isimleri, kerte ve dereceleri işaretlenmiş yazılı bir karttır. Tam ortasından tasın kart taşıyıcı miline oturtulmuştur. Karta bağlı mıknatıslar kartın üzerinde işaretlenmiş olan kuzey-güney yönünde yerleştirilmiştir. Bu şekilde serbest olarak sıvı üzerinde dönebilen kart yerkürenin manyetik alanı etkisi ile daima manyetik kuzey-güney istikametinde durur. Bir şekilde başka tarafa dönse bile tekrar sabit yönüne geri döner.

Manyetik pusulanın sehpası pusula tası ile arizi sapmayı[8] düzeltme küre ve çubuklarını taşıyan kısımdır. Gemiler özellikle sacdan yapılanlar taşıdıkları demir aksam nedeni ile pusulanın kartındaki mıknatısları etkiler. Dünyanın manyetik alan gücünden daha kuvvetli olan bu etki nedeni ile pusula doğruluğunu kaybeder ve göstermesi gereken yönü göstermez. Bu neden ile geminin sahip olduğu manyetik alanın pusula üzerindeki etkisini en aza indirmek için pusula sehpasının üzerine sancak ve iskele taraflara birer tane yumuşak demirden küre ve sehpanın içerisine belirli düzen ve ayarda çubuk mıknatıs çubuklar konur.

Gemilerde kullanılan bu manyetik pusulalar “standart pusula” olarak belirtilir. Sacdan yapılmadığından manyetik alan etkisinin çok düşük ve seyir alanı itibarıyla hatanın ihmal edilebilir derecede olduğu gezi ve spor teknelerinde basit manyetik pusulalar kullanılır. Bunların üzerinde de basit manyetizma ayar çubukları vardır. Yatlarda elektronik pusula olarak geçen pusulalarda; üzerindeki elektrikli bobinler ile manyetizmanın oluşturulduğu bir çeşit manyetik pusulalardır.

7.2.Kerteriz Almak

Bildiğimiz gibi kerte 11,25⁰ lik bir açısal aralığı ifade etmektedir. Eskiden yönlerin belirtilmesinde “kerte” çok kullanılmaktaydı.  “3 kerte sancakta bir fener” veya  “fenerin 1 kerte iskelesinde bir gemi” gibi. Kerteriz kelimesi buradan gelmektedir. Kerteriz almak; hiza almak, kerteriz değerini ölçmek ise bir unsurun gemiye göre kaç kerte ne tarafta olduğunu belirtmektir. Ancak bugün daha hassas işlemler kullanıldığından yön kerte ile değil doğrudan açı ile ifade edilmektedir.

Gemide bir nesnenin kerterizini almak için pusula hedefesini kullanırız. Pusula hedefesi pusulanın üzerine konularak denizdeki, karadaki ve hatta gökyüzündeki bir nesnenin hizasını ölçmekte kullanılan bir alettir.

Pusula hedefesi çember biçiminde olup karşılıklı olarak iki kenarında hiza almamıza yarayan parçaları vardır. Bu iki parçayı hizasını almak istediğimiz nesne ile aynı hizaya getiririz. Aynı hizaya gelince hedefenin aynasından yansıyan pusula kartına bakarak, bu hizanın pusulaya göre kaç derecede olduğunu okuruz. Ölçülen bu yön değeri hedefin pusula kerterizidir.

7.3.Nispi Kerterizi

Nispi kerteriz; bir geminin çevresindeki bir unsurun, geminin pruvasına göre açısal yönüdür. Geminin pruvası “0” olarak alınır ve nispi kerteriz “0”dan saat yelkovanı istikametinde “360” dereceye kadar olan açısal yön ile ifade edilir.

Gemilerde sancak ve iskele kırlangıçlarda cayro pusula değer aktarıcıları (Repeater) bulunur. Pusula kerterizleri buradan alınır. Ancak eskiden cayro pusulanın bulunmadığı zamanlarda dümenci önünde bulunan standart manyetik pusulanın haricinde seyire yardımcı olarak kırlangıçlara kör hedefeler konurdu. Kör hedefe; kırlangıçlarda bir sehpa üzerinde bulunan, geminin pruvasını “0” olarak gösteren ve “0”dan saat yelkovanı istikametinde “360” dereceye kadar derecelendirilmiş bir sabit daire üzerine yerleştirilmiş hedefelerdir.  Nispi yön ölçümü buradan yapılırken anında dümenci pusulasından da gemi pruva değerine bakılır ve alınan nispi kerteriz pusula kerterizine çevrilirdi.

Bugün artık kırlangıçlara konan cayro pusula değer aktarıcıları sayesinde çevre unsurların pusula kerterizleri doğrudan alınabildiğinden kırlangıçlara kör hedefe konmamaktadır. Ancak istenirse yine nispi kerteriz, pusulaların dış çerçevesine konan sabit dairelerden ölçülebilir.

7.4.Nispi ile Pusula Kerteriz Çevrimleri

Bugün eskisi gibi kullanım yeri olmasa bile zaman zaman nispi kerterizlerin pusula kerterizine çevrilmesine ihtiyaç olmaktadır. Ayrıca seyir zabitinin kavrama kabiliyetinin geliştirilmesi için buna da gereksinim vardır.

7.4.1.Nispi Kerterizin Pusula Kerterizine Çevrilmesi

Gemimizden nispi kerterizi ölçülen bir unsurun pusula kerterizini bulmak için gemimizin pruva değeri ile diğer unsurun ölçülen nispi kerteriz değeri toplanır.

Örnek;

040⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden nispi 30⁰de kerterizde edilen bir geminin pusula kerteriz değeri; 40 + 30 = 70⁰dir.

Nispi kerteriz değeri yukarıda gördüğümüz gibi gemi pruvasından itibaren saat yelkovanı istikametinde 360⁰ye kadar belirtilebilmesinin yanı sıra, pruvadan itibaren sancak veya iskele yönünde180⁰ye kadarda tanımlanabilir. Bu durumda sancakta kerteriz edilen bir unsurun pusula kerteriz değeri de aynı şekilde hesaplanır.

Örnek;

040⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden sancak 30⁰de kerterizde edilen bir geminin pusula kerteriz değeri; 40 + 30 = 70⁰dir.

Nispi olarak kerteriz edilen bir geminin pusula kerteriz değeri hesaplanırken yapılan toplama işleminde sonuç 360⁰nin üzerine çıkarsa, bu değerden 360 çıkartılır.

Örnek;

270⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden nispi 110⁰de (veya sancak 30⁰de) kerterizde edilen bir geminin pusula kerteriz değeri; 270 + 110 = 380,  380 – 360 = 020⁰dir.

İskele tarafta tespit edilen bir unsurun pusula kerteriz değerini hesaplamak için gemi pruva değerinden iskele kerteriz değeri çıkartılır.

Örnek;

080⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden iskele 50⁰de kerterizde edilen bir geminin pusula kerteriz değeri; 80 + 50 = 30⁰dir.

İskele tarafta kerteriz edilen geminin pusula kerteriz değerini hesaplamak için yapılan çıkartma işleminde sonuç “-“ çıkarsa, bu değer 360’dan çıkartılır.

Örnek;

080⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden iskele 150⁰de kerterizde edilen bir geminin pusula kerteriz değeri; 80 – 150 = -70,  360 – 70 = 290⁰dir.

İskele tarafta olmasına rağmen saat yelkovanı istikametinde nispi şekilde tanımlanan bir geminin pusula kerterizini bulurken önce bu değer iskele taraflı olarak tanımlanır.

Örnek;

280⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden nispi 200⁰de kerterizde edilen bir geminin pusula kerteriz değeri; 360–200=160 (İskele 160), 280 – 160 = 120⁰dir.

7.4.2.Pusula Kerterizinin Nispi Kerterize Çevrilmesi

Geminin pruva değeri iskele tarafta tespit edilen bir unsurun pusula değerinden büyükse; geminin pruva değerinden diğer unsurun pusula değeri çıkartılır ve başına iskele ifadesi konur.

Örnek;

040⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden pusula ile 30⁰de kerteriz edilen gemi bizim 40 – 30 = 10⁰ iskelemizdedir.

Geminin pruva değeri iskele tarafta tespit edilen bir unsurun pusula değerinden küçükse; diğer unsurun pusula değeri 360⁰dan çıkartılarak geminin pruva değeri ile toplanır ve başına iskele ifadesi konur.

Örnek;

040⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden pusula ile 330⁰de kerteriz edilen gemi bizim 360 – 330 = 30, 30 + 40 = 70⁰ iskelemizdedir.

Geminin pruva değeri sancak tarafta tespit edilen bir unsurun pusula değerinden küçükse; geminin pruva değeri diğer unsurun pusula değerinden çıkartılır ve başına sancak ifadesi konur.

Örnek;

060⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden pusula ile 110⁰de kerteriz edilen gemi bizim 110 – 60 = 50⁰ sancağımızdadır.

Geminin pruva değeri sancak tarafta tespit edilen bir unsurun pusula değerinden büyükse; geminin pruva değeri 360’dan çıkartılarak diğer unsurun pusula değeri ile toplanır ve başına sancak ifadesi konur.

Örnek;

310⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemimizden pusula ile 60⁰de kerteriz edilen gemi bizim sancak 360 – 310 = 50, 50 + 60 = 110⁰mizdedir.

Geminin pruva değeri tespit edilen bir unsurun pusula değerinden küçükse diğer unsurun pusula değerinden geminin pruva değeri çıkartılarak nispi şekilde ifade edilir.

Örnek;

060⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemiden pusula ile 160⁰de kerteriz edilen geminin nispi kerterizi 160 – 60 = 100⁰dir.

Geminin pruva değeri tespit edilen bir unsurun pusula değerinden büyükse geminin pruva değeri 360’dan çıkartılır ve diğer unsurun pusula değeri ile toplanarak nispi şekilde ifade edilir.

Örnek;

330⁰ Pruva hattında ilerlemekte olan gemiden pusula ile 60⁰de kerteriz edilen geminin nispi kerterizi 360 – 330 = 30, 30 + 60 = 090⁰dir.

7.4.3.Bir Unsurun Bilinen Pusula ve Nispi Kerterizi ile Gözlemcinin Pruva Değerini Hesaplamak

Pusula kerteriz değeri nispi kerteriz değerinden büyük olan bir unsurun; pusula kerteriz değerinden nispi kerteriz değeri çıkartılarak gözlemci geminin pruva değeri bulunabilir.

Örnek;

Pusula kerteriz değeri130⁰ olan bir unsuru nispi 50⁰de tespit eden geminin pruva değeri; 130 – 50 = 80⁰dir.

Pusula kerteriz değeri nispi kerteriz değerinden büyük olan bir unsurun; pusula kerteriz değerinden nispi kerteriz değeri çıkartılarak elde edilen rakamda 360 dereceden çıkartılarak gözlemci geminin pruva değeri bulunabilir.

Örnek;

Pusula kerteriz değeri 50⁰ olan bir unsuru nispi 150⁰de tespit eden geminin pruva değeri; 50 – 150 = -100,  360 – 100 = 260⁰dir.

Pusula kerteriz değeri sancak kerteriz değerinden büyük olan bir unsurun; pusula kerteriz değerinden sancak kerteriz değeri çıkartılarak gözlemci geminin pruva değeri bulunabilir.

Örnek;

Pusula kerteriz değeri130⁰ olan bir unsuru sancak 50⁰de tespit eden geminin pruva değeri; 130 – 50 = 80⁰dir.

Pusula kerteriz değeri sancak kerteriz değerinden küçük olan bir unsurun; pusula kerteriz değerinden sancak kerteriz değeri çıkartılarak elde edilen rakamda 360 dereceden çıkartılarak gözlemci geminin pruva değeri bulunabilir.

Örnek;

Pusula kerteriz değeri 50⁰ olan bir unsuru sancak 150⁰de tespit eden geminin pruva değeri; 50 – 150 = -100,  360 – 100 = 260⁰dir.

Pusula kerteriz değeri iskele kerteriz değeri toplanarak gözlemci geminin pruva değeri bulunabilir. Eğer toplam 360’dan fazla ise 360 çıkartılır.

Örnek;

Pusula kerteriz değeri 030⁰ olan bir unsuru iskele 50⁰de tespit eden geminin pruva değeri; 30 + 50 = 80⁰dir.

Örnek;

Pusula kerteriz değeri 330⁰ olan bir unsuru iskele 50⁰de tespit eden geminin pruva değeri; 330 + 50 = 380, 380 – 360 = 020⁰dir.

7.5.Uygulama

Pusuladan kerteriz ölçmek için ihtiyaç olan ortam; bir gemi veya seyir laboratuarı, ihtiyaç olan malzeme; hedefeli pusula, kurşun kalem ve silgisi, yazma kağıdıdır.

● Kerterizi alınacak unsur göz ile tespit edilir.

● Pusula hedefesi yönü ölçülecek unsur hizasına getirilir.

● Hedefe aynasından gözüken pusula kartından, kerteriz alınan unsurun açısal yönü okunur.

Uygulamada dikkat edilecek hususlar;

Seyir halindeki bir gemiden yapılan nispi kerteriz ölçümlerinde pruvanın tam rotayı gösterdiğine, pusula kerteriz ölçümlerinde geminin gezinmediğine emin olunmalıdır.

7.6.Uygulama Örneği

05.06.2008 Günü sabahı “A” gemisi ile Marmaris iç limandan çıkış yaptınız ve 150⁰ rotasında ilerlemektesiniz. Gördüğünüz yılancık adası fenerinin pusula kerterizini alınız.

8.PUSULA DEĞERİNİ HAKİKİYE ÇEVİRMEK

Denizcilikte temel olarak pusulayı iki amaç ile kullanırız;

● Kerterizini alırken.

Kerteriz genelde mevki koyma amacı ile alınır. Ancak haritaya hakiki kerteriz[9] değerini yani coğrafik yön değerini uygulamamız gerekirken, pusula ile aldığımız kerteriz değeri[10] pusulada olabilecek sapma nedeni ile hakiki olmayabilir. Bu neden ile ölçülen pusula kerteriz değerine sapma düzeltmesi yaparak hakiki kerterize çevirir ve o şekilde kullanırız.

● Dümen tutarken.

Gideceğimiz yere ulaşmak için hangi yöne gitmemiz gerektiğini, harita üzerinde buluruz ve pusulamızı kullanarak o yöne gideriz. Ancak haritadan tespit ettiğimiz değer hakiki kerteriz değeri, pusulada gördüğümüz değer ise sapmış değer olabilir. Bunun için tespit ettiğimiz hakiki kerteriz değerine sapma uygulayarak, pusula değerine çevirir ve öyle kullanırız.

8.1.Manyetik Pusula Değerinde Sapma

Manyetik pusulanın gösterdiği yön değerini, coğrafik yön değerinden saptıran iki temel unsur vardır. Bunlar:

● Doğal sapma ve

● Arızi Sapmadır.

Manyetik pusulanın verdiği değerin kullanılabilmesi için bu iki sapmanın düzeltilmesi gerekir.

8.1.1.Doğal Sapma ( Varation)

Manyetik pusulada “Doğal sapma”; Dünya manyetizmasının özelliklerinden kaynaklanan gerçek yön değerindeki sapmadır.

Doğal sapmanın iki nedeni vardır:

● Manyetik[11] ve coğrafik kutupların farklı yerlerde olması,

● Yerkürenin manyetizmasının yere ve zamana göre değişmesi

Belirli yer ve zamandaki “doğal sapma”, yukarıda belirtilen nedenlerden kaynaklanan sapmaların toplanması ile yıla ve yere göre değişen bir şekilde meydana gelir. Doğal sapma değerleri, büyük ölçekli haritaların pusula gülü içerisine yıl, sapma ve sapmadaki yıllık değişim şeklinde yazılıdır. (Farklı doğal sapma değerlerine sahip birçok alanı içerdiğinden küçük ölçekli haritaların pusula güllerinde doğal sapma değerleri yazılı olmaz) Manyetik pusula değerlerine doğal sapma düzeltmesi yapılırken, harita üzerindeki bu bilgilerden yararlanılır.

Pusula gülü içerisinde yazılı olan doğal sapma değerini, zamana göre değiştiğinden doğrudan kullanamayız. Günümüzdeki doğal sapmayı hesap ile buluruz. Bunun için;

● O bölgenin büyük ölçekli bir haritası açılır (Büyük ölçekli harita, küçük alanları kapsadığından ve haritanın kapsadığı tüm alanda doğal sapma aynı olduğundan, bu haritaların pusula gülüne, o bölgedeki doğal sapma yazılır.)

● Pusula gülünden o bölgedeki aşağıdaki bilgiler alınır,

○ Doğal sapma miktarı

○ Doğal sapmanın tespit edildiği yıl

○ Doğal sapmadaki yıllık değişim

● İçinde bulunduğumuz yıldan, doğal sapmanın tespit edildiği yıl çıkartılarak, oraya yazılan sapmanın tespit edildiği yıl üzerinden kaç yıl geçtiği bulunur.

● Geçen yıl miktarı ile yıllık değişim miktarı çarpılarak, son tespitten sonra toplam ne kadar değişim olduğunu buluruz.

● Doğal sapmanın son tespit değerine, o günden bu güne kadar olan toplam değişimi uygular ve günümüzde orada ne kadar doğal sapma olduğunu buluruz.

Burada dikkat edilecek önemli noktalar,

● Yıllık sapma, “artıyor” veya “azalıyor” şeklinde belirtilebileceği gibi, (+) veya (-) şeklinde de belirtilebilir. (+) işareti artıyor, (-) işareti azalıyor şeklinde alınmalıdır. Sapma, gerçek değerden kaçmadır. Bu neden ile yıllık değişim artıyor şeklindeyse uygulama, sapmayı büyütecek şekilde, azalıyor şeklindeyse, sapmayı küçültecek şekilde olmalıdır.

● Yıllık sapma “E” veya “W” şeklinde de belirtilebilir. Doğal sapma ile yıllık sapma aynı işaretli ise sapmanın arttığı, ters işaretli ise azaldığı anlamındadır.

Örnekler:

a) Doğal sapma 2000 yılında 2⁰ 35’ E, yıllık değişim +15’ (veya 15’E) ise 2005 yılında doğal sapma nedir?

2005–2000= 5,  5 x 15’= 75’, 75’= 1⁰ 15’, (2⁰ 35’) + (1⁰ 15’) = 3⁰ 50’ E

b) Doğal sapma 2000 yılında 2⁰ 35’ W, yıllık değişim -15’(veya 15’E), 2005 yılında doğal sapma nedir?

2005–2000= 5,  5 x 15’= 75’, 75’= 1⁰ 15’, (2⁰ 35’ W) - (1⁰ 15’) = 1⁰ 20’ W

Değişim miktarı, sapma miktarından büyük ve azalıyor şeklindeyse, sapmanın işareti değişir.

Örnek:

c) Doğal sapma 2000 yılında 1⁰ 05’ E, yıllık değişim -15’(veya 15’W), 2005 yılında doğal sapma nedir?

2005–2000= 5,  5 x 15’= 75’, 75’= 1⁰ 15’, (1⁰ 05’ E) - (1⁰ 15’) = 10’ W

Toplam değişim, azalma şeklinde sapma kadarsa, sapma ortadan kalkar.

       Örnek:

d) Doğal sapma 2000 yılında 1⁰ 15’ E, yıllık değişim -15’(veya 15’W), 2005 yılında doğal sapma nedir?

2005–2000= 5,  5 x 15’= 75’, 75’= 1⁰ 15’, (1⁰ 15’ E) - (1⁰ 15’) = 0

8.1.2.Arızi Sapma (Deviation)

Gemiler sahip oldukları demir aksamdan dolayı pruva pupa istikametinde bulundukları yöne göre değişen bir manyetik alana sahiptir. Bu manyetik alan manyetik pusula üzerinde belirli bir sapma meydana getirir. Manyetik pusulaların, bulunduğu geminin manyetik etkisinden kaynaklanarak yapmış olduğu sapmaya “arızi sapma” denir.

Pusulanın arızi sapması; pusula üzerindeki küre, flander çubuğu ve mıknatıs çubukları ile uzakyol kaptanı ehliyetli kişiler veya yetkili kuruluşlar tarafından en aza indirilir. Ancak bu şekilde hem tamamen sıfırlanamadığından hem de geminin taşıdığı yükler, yaşadığı fırtınalar ve diğer durumlar zamanla bu ayarları bozduğundan gemilerde ayrıca gerekli hesaplamalar için arızi sapma cetvelleri kullanılır.

Arızi sapma cetvellerini hazırlama yetkisi U.Y.Kaptanı ehliyetli kişilere veya yetkilendirilmiş kuruluşlara aittir. Bu cetvelde; geminin isim ve IMO numarası, değerlerin alındığı pusula, düzeltmenin yapıldığı tarih, sapma değerleri, kullanılan yöntem, standart pusuladaki düzeltme unsurlarının durumu, düzeltmenin yapıldığı mevkii, cetveli hazırlayan kaptanın adı soyadı, ehliyet derecesi ve imzası bulunur. Özel bir durum olmadıkça cetveller yılda bir yenilenmek zorundadır. Yük gemilerinde demir yükünün taşınması gibi özel durumlarda yıl dolmasa bile bu cetvel yenilenir.

EK:1’de bir arızi cetvel örneği verilmiştir. Bu örnek standart olmamakla birlikte, içeriğindeki bilgilere sadık kalmak kaydı ile daha kullanışlı olduğu düşünülen bir başka formatta da hazırlanabilir.

Arizi sapma cetvelinden sapmayı bulmak için geminin pruva değeri ile girilir, (DİKKAT: KERTERİZ ALINAN DEĞER İLE DEĞİL!!!) eğriyi kestiği yerden aşağı inilerek sapma değeri okunur.

8.2.Manyetik Pusula Değerinin Hakikiye Çevrimi

Manyetik pusula değerinden hakiki değere veya bunun tersi olarak hakiki değerden manyetik pusula değerine çevrim yapmak için iki ayrı yöntem kullanılmaktadır:

8.2.1.CDMVT Yöntemi

Yaygın olarak kullanılan yöntemde;

C         Compass: Manyetik pusula değerini,

D         Deviation: Arızi sapma değerini,

M         Magnetic: Manyetik değerini,

V          Variation: Doğal sapmadeğerini,

T          True: Hakiki değeri ifade eder.

Bu yöntemde, CDMVT değerleri yan yana yazılır ve toplama çıkartma işlemi ile bilinmeyen değer bulunur.

Burada ezberlenecek olan,

• Pusuladan(C) hakikiye(T), E işaretli sapmalar toplanır, W işaretli sapmalar çıkartılır,
• Hakikiden(T) pusulaya(C), E işaretli sapmalar çıkartılır, W işaretli sapmalar toplanır,

Örnek a

Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ E, arızi sapma 4⁰ W,  pusuladan 347⁰ de gördüğüm fener gerçekte kaç derecededir?

C	D	M	V	T
3470	40 W		120 E
3470	40 W	3430	120 E	3550

Örnek b

Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ W, arızi sapma 4⁰ W,  pusuladan 347⁰ de gördüğüm fener gerçekte kaç derecededir?

C	D	M	V	T
3470	40 W		120 W
3470	40 W	3430	120 W	3310

Örnek c

Haritaya göre 355⁰ yönüne gitmem gerekiyor. Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ E, arızi sapma 4⁰ W,  manyetik pusuladan kaça gitmem gerekir?

C	D	M	V	T
	40 W		120 E	3550
3470	40 W	3430	120 E	3550

Örnek d

Haritaya göre 355⁰ yönüne gitmem gerekiyor. Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ E, arızi sapma 4⁰ E, manyetik pusuladan kaça gitmem gerekir.

C	D	M	V	T
	40 E		120 E	3550
3390	40 E	3430	120 E	3550

Örnek e

Haritaya göre 355⁰ yönüne gitmem gerekiyor. Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ W, arızi sapma 4⁰ W,  manyetik pusuladan kaça gitmem gerekir.

C	D	M	V	T
	40 W		120 W	3550
3710	40 W	3670	120 W	3550

8.2.2.Denklemli Çözüm Yöntemi

Manyetik-hakiki yön çevriminde “T = C + (E) – (W)” formülü kullanılır.

Bu formülde;

T = True yani hakiki değerini,

C = Compass yani pusula değerini,

(E) = İşareti “E” (East) olan sapmaların toplamını,

(W) = İşareti “W” (West) olan sapmaların toplamını ifade etmektedir.

Örnek a:

Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ E, arızi sapma 4⁰ W,  pusuladan 347⁰ de gördüğüm fener gerçekte kaç derecededir?

T = C + (E) – (W)

T = 347 + (12) – (4) = 355

Örnek b:

Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ E, arızi sapma 4⁰ E,  pusuladan 347⁰ de gördüğüm fener gerçekte kaç derecededir?

T = C + (E) – (W)

T = 347 + (16) – (0) = 363

Örnek c:

Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ W, arızi sapma 4⁰ W,  pusuladan 347⁰ de gördüğüm fener gerçekte kaç derecededir?

T = C + (E) – (W)

T = 347 + (0) – (16) = 331

Yukarıdaki örneklerde pusula değerinden hakiki değere çevrim yaptık ve         T = C + (E) – (W)  formülünü kullandık. Hakikiden pusulaya çevrim için yine aynı formülü kullanabileceğimiz gibi, formülü C = T – (E) + (W) şeklinde de kullanabiliriz.

Örnek d:

Haritaya göre 355⁰ yönüne gitmem gerekiyor. Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ E, arızi sapma 4⁰ W,  manyetik pusuladan kaça gitmem gerekir?

C = T – (E) + (W)                  veya                T = C + (E) – (W)

C = 355 – (12) + (4)                           355 = C + (12) – (4)

C = 347                                                          C = 347 olur.

Örnek e:

Haritaya göre 355⁰ yönüne gitmem gerekiyor. Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ E, arızi sapma 4⁰ E,  manyetik pusuladan kaça gitmem gerekir?

C = T – (E) + (W)                  veya                T = C + (E) – (W)

C = 355 – (16) + (0)                                      355 = C + (16) – (0)

C = 339                                                          C = 339

Örnek f:

Haritaya göre 355⁰ yönüne gitmem gerekiyor. Bulunduğumuz yer ve zamanda doğal sapma 12⁰ W, arızi sapma 4⁰ W,  manyetik pusuladan kaça gitmem gerekir?

C = T – (E) + (W)                  veya                T = C + (E) – (W)

C = 355 – (0) + (16)                                      355 = C + (0) – (16)

C = 371                                                          C = 371

Bu şekilde manyetik pusula değerlerini haritaya geçirirken hakikiye çevirebilir veya haritadan aldığımız değerleri manyetik pusula ile uygulayabilmek için manyetik pusula değerine çevirebiliriz.

Daha önce bahsettiğimiz gibi, ahşap veya fiber malzemeden yapılan ve demir aksamın az olduğu yatlarda, gemi manyetizması ihmal edilebilir olacağından, bu tip teknelerde arızi düzeltmesi yapılmaz. Ancak doğal sapma düzeltmesi her durumda gerekir. Bunun için yine aynı formül kullanılacaktır.

8.3.Cayro Pusulada Sapma

Cayro pusulalarda çalışma sisteminden kaynaklanan sürat, rota ve enlem ayarlarına ihtiyaç vardır. Bu ayarlar üzerindeki düğmeler ile kullanıcı tarafından yapılır. Ayarları, elektrik ve mekanik bağlantıları iyi yapılmış sağlıklı bir cayro pusulada hata olmaz. Gerçek kuzeyi gösterir. Ancak yıpranan pusula veya mekanik bağlantılarından ile elektrik vasfındaki bozulmalardan dolayı pusulanın gösterdiği değerlerde hata ortaya çıkabilir.

Cayro pusulanın hatası varsa bu sabittir. Hatası bilinen bir cayro pusulanın kullanımında bu sabit hata hesap ile düzeltilerek kullanılır. Ancak istenirse 6⁰ye kadar olan hatalar pusulanın içerisinde mekanik yöntem ile düzeltilebilir. Hata 6⁰yi aşarsa servis çağrılmalıdır.

Cayro pusulanın hatasının tespitinde farklı yöntemler kullanılır. Bunların arasında en kolayı; boğazlar, limanlar veya benzeri, emniyetli giriş veya geçiş yollarını göstermek amacı ile konulmuş “Rehber Hat”lardan yararlanarak yapılan hata tespit yöntemidir.

Rehber hatları yüksek ve her yönden görünür sabit iki fenerden oluşur. Her iki fener ve fenerin üst üste göründüğü hat harita üzerinde çizilmiş ve aynı hizada görünme derecesi belirtilmiştir. Belirtilmese bile bizim ölçme imkanımız vardır. Her iki feneri aynı hizada gördüğümüzde cayro pusuladan hizasını tespit ederiz. Rehber hattın haritada verilen değeri ile aldığımız değer arasındaki fark bize cayro pusulamızın hatasını verir.

Sapma yani pusula hatası; pusula değerinin hakiki değerden farkıdır. 

SAPMA= HAKİKİ YÖN – PUSULA YÖNÜ ‘dür. (Sapma = T-C )

Örnek:

Bir rehber hattındaki fenerleri aynı hizada gördüğümüzde, cayro pusulamızla aldığımız hiza 273⁰ ‘dir. Rehber hattı, haritada 270⁰ olarak gösterilmiştir. Bu durumda cayro hatası yani sapma = hakiki yön – pusula yönü = 270 – 273 = -3⁰ veya (3⁰W)dir. (CDMVT uygulamasında pusula değerinden hakikiye giderken W işaretli olan sapma değerleri çıkartıldığından)

8.4.Cayro Pusula Değerinin Hakikiye Çevrimi

Cayro pusula değerini hakikiye çevirirken yine formül yöntemini kullanabiliriz.

Örnek:

Cayro pusulamızın tespit edilen hatası 3⁰ W’dür veya bir başka ifade ile -3⁰dir. Cayro pusula ile alınan 273⁰ hizasının hakiki değeri nedir.

T = C + (E) – (W)       T = 273 – 3 = 270⁰

8.5.Uygulama

Pusula değerini hakikiye çevirmek için ihtiyaç olan ortam; bir gemi veya seyir laboratuarı, ihtiyaç olan malzeme; pusula, hedefe, bölgenin seyir haritası, geminin arizi sapma cetveli, kurşun kalem ve silgisi, yazma kağıdıdır.

● Pusuladan bir referansın açısal yönü belirlenir.

● Manyetik pusula için büyük ölçekli haritanın pusula gülü içerisinde yazılı haritanın yapım zamanındaki doğal sapma değeri, tespit yılı, yıllık değişim değeri alınır.

● Manyetik pusula için pusula gülünün içinde bulunulan yıldan, doğal sapma tespit yılı çıkartılarak, arada geçen yıl sayısı bulunur.

● Manyetik pusula için yıllık değişim değeri, arada geçen yıl sayısı ile çarpılarak arada geçen sürede oluşan toplam sapma bulunur.

● Manyetik pusula için arada geçen sürede oluşan toplam sapma harita yapım tarihindeki doğal sapmaya uygulayarak günün doğal sapma değeri bulunur.

● Manyetik pusula için geminin arızi sapma cetvelinden pruva değeri ile girerek o yönde arızi sapma değerinin ne olduğu bulunur.

● Cayro pusula için bilinen, manyetik pusula için tespit edilen sapma değerleri çevrimi yapılacak değere tatbik ederek pusula değeri hakiki açısal değere veya hakiki açısal değer, pusula değerine çevrilir.

İşlem sırasında dikkat edilecek hususlar;

● Manyetik pusula için farklı doğal sapma değerlerine sahip bir çok alanı içerdiğinden küçük ölçekli haritaların pusula güllerinde doğal sapma değerleri yazılı olmaz. Bu neden ile doğal sapmayı öğrenmek için bölgenin büyük ölçekli bir haritasına bakılır.

● Manyetik pusula için arızi sapma cetveline pruva değeri ile girilir, kerteriz değeri ile değil.

● Manyetik pusula için arızi cetvele giriş hakiki değer olması gerekirken, fark ihmal edilebilir olduğundan, cetvele pusula değerinden de girilebilir.

● Çevrimin, pusula değerinden hakikiye veya hakikiden pusula değerine olması, işlemlerde bir değişim meydana getirmez, aynı yöntem kullanılır.

● Çevrim sonunda çıkan değer dakikanın ondalığı şeklinde veya saniyeli ise tam sayıya yuvarlama yapılır.

8.6.Uygulama örneği

05.06.2008 Günü sabahı “A” gemisi ile Marmaris iç limandan çıkış yaptınız ve 150⁰ rotasında ilerlemektesiniz. Gördüğünüz yılancık adası fenerinin kerterizini manyetik pusula ile 082⁰ olarak ölçtünüz. Yılancık ada fenerinin hakiki kerteriz nedir, hesaplayınız.

BÖLÜM YETERLİK SINAVI

02.02.2008 günü M/V “A” gemisi Marmaris açıklarında seyir yapmaktadır;

1.Gemi saat 0900’da 36⁰42’48”N-028⁰28’24”E mevkiindedir. Geminin mevkiini harita üzerine işleyiniz ve koordinat değerlerini ondalıklıya çevirerek cevap kağıdına yazınız.

2.Gemi bu mevkiden kadırga burnu fenerinin kıyısına kadar gidecektir. Rota bacağını çizin, üzerine değer ve işaretlerini yazın ve tüm yolun mesafesini bulun.

3.Geminin sürati saatte 12 kts olup saat kaçta kadırga burnunda olabilir? İşlemleri cevap kağıdında gösteriniz.

4.Saat 0930 geminin parakete mevkiini haritaya işleyin ve mevkiin koordinat değerlerini dakikanın ondalığı ve saniyeli olarak cevap kağıdında yazınız. İşlemleri cevap kağıdında gösteriniz.

5.Gemi rota hattı ile pruva hattı aynı durumda seyir yaparken bu arada sancak 45⁰ de gördüğü A gemisinin hakiki kerterizi nedir? İşlemleri cevap kağıdında gösteriniz.

6.Rota hattı ile pruva hattı aynı durumda seyir yaparken bu arada hakiki 227⁰ de gördüğümüz B gemisinin nispi kerterizi nedir? İşlemleri cevap kağıdında gösteriniz.

7.Serdümen cayro pusula ile dümen tutmaktadır. Cayro pusula hatası 2⁰E’dir. Dümenci akıntı veya rüzgâr yokken rota hattında ilerleyebilmek için dümeni kaçta tutmak zorundadır? İşlemleri cevap kağıdında gösteriniz.

8.Gemi rota hattı ile pruva hattı aynı durumda seyir yaparken geminin arizi sapması ve bulunulan yer ve zamanda doğal sapma nedir? İşlemleri cevap kağıdında gösteriniz.

9.Gemi rota hattı ile pruva hattı aynı durumda seyir yaparken cayro pusula arıza yaptığından serdümen manyetik pusula ile dümen tutmaya başlamıştır. Dümenci rota hattında ilerleyebilmek için manyetik pusula ile kaç derecede dümen tutmalıdır? İşlemleri cevap kağıdında gösteriniz.

10.Gemi rota hattı ile pruva hattı aynı durumda seyir yaparken saat 0930 da Yılancık adasının hakiki ve manyetik pusula kerterizleri nedir? İşlemleri cevap kağıdında gösteriniz.

"Yazı, edinilen yeni bilgi, değişim ve yapılan yorumlar ile tekrar tekrar güncellenmektedir. Bu neden ile kopyalayıp almak yerine ihtiyacınız olduğunda tekrar açıp okumanızda yarar bulunmaktadır. Bu yazı her zaman burada olacaktır."

[1] İzdüşüm yönteminde her zaman yerküre merkezi referans alınmaz. Bu referans noktası, yer kürenin izdüşümü alınan yerin tam tersi yüzeyindeki bir nokta da olabilir. Bu tamamen bir teknik meselesidir ve farklı isimler altında tanımlanır. Biz izdüşüm yöntemini anlatırken, kolaylık açısından sadece merkezi referans olarak almaktayız.

[2] Feet; İngilizce’de foot kelimesinin çoğuludur.

[3] Derecenin alt birimleri olan dakika ve saniye, saatin alt birimleri olan dakika ve saniye ile karıştırılmamalıdır.

[4] Dünyanın çevresi = 40000000 m = 360⁰, 1⁰ = 40000000/360 = 111120 m, 1^’ = 111120/60 = 1852 m,   1”= 1853/60= 30.8 m

[5] Tam daire 360 derece yani üç basamaklı bir sayı olduğundan, yanlışlıkları engellemek için açısal yönler söylenirken başa “0” konularak üç basamağa tamamlanır.

[6] Portolon, çok küçük alanların gösterildiği, çok büyük ölçekli harita. İsmin kaynağı, “PORTOLANDS” 1500 yıllarında Akdeniz’de kullanılan ve deniz haritalarını kapsayan yayın.

[7] Yerkürede gerçekte enlemler arası eşit olmasına rağmen Merkator haritalarında kuzeye çıktıkça enlemlerin arası açılır. Bu nedeni ile bu haritalarda mesafe ölçümü ölçüm yerinin hizasındaki enlem cetvelinden yapılır. Diğer yerlerden yapılan ölçümlerde hata oluşur. Ancak portolonlar çok büyük ölçekli olduğundan bu haritalarda enlemler arası mesafe değişimi ihmal edilebilir orandadır.

[8] Arizi sapma: Manyetik pusulalarda gemi bünyesindeki çelikten kaynaklanan sapma. Sapma gerçekten uzaklaşmadır.

[9] Hakiki kerteriz: Coğrafik kuzeye göre alınan kerterizdir.

[10] Pusula kerterizi: Pusuladan ölçülen kerteriz değeridir. Pusulanın sapması yoksa hakiki kerterize eşit olur.

[11] Manyetik Kuzey kutbu, Kanada’nın kuzeyinde Parry Kanalı üzerinde, 74⁰ 00’ N – 101⁰ 00’ W mevkiinde,

  Manyetik Güney kutbu, Antartika Kıtasında, Mertz Buzulu üzerinde, 68⁰ 00’ S – 144⁰ 00’ E mevkiindedir.